Entrevista: A viaxe de Gagarin

Praza Pública vén de entrevistar a Agustín Fernández Paz para falar do seu libro máis recente: A viaxe de Gagarin. Podes visitar o blog que o autor fixo coa documentación e os asuntos que foi investigando ó escribir a novela ou ler tamén o primeiro capítulo do libro neste enlace e un fragmento no noso blog.

“'A viaxe de Gagarin' forma parte dun axuste de contas cos sesenta”

Agustín Fernández Paz vén de publicar con Xerais A viaxe de Gagarin, un libro de formación, un libro de descuberta. En definitiva, un libro contra a desmemoria na que o autor regresa aos anos sesenta a través das lembranzas de Miguel, unha personaxe que ben podería ser calquera  membro da súa xeración. Mentres se apaga a vida da nai, o protagonista viaxa á súa infancia na Coruña, nun tempo de represión, de Brigadas Político Sociais, de escurantismo e tamén, na beira contraria, de militancia, compromiso e clandestinidade. Nese ambiente, Miguel –pertencente a unha familia antifranquista- descobre a vida. Con esta nova entrega, Fernández Paz continúa a senda da memoria que xa emprendera coa súa anterior novela para adultos: Non hai noite tan longa. Unha memoria que cultiva máis aló das páxinas do libro a través dun blog. Na bitácora, o autor deita achegas e reflexións sobre moito do que está e do que non está en A viaxe de Gagarin.


Entre as súas dúas últimas novelas, Non hai noite tan longa e esta: A viaxe de Gagarín, atopamos moitos paralelismos...
Tamén moitas distancias...

Onde están as distancias e os paralelismos?
A ver, as distancias están en que a outra, a trama, o anzol que utilizamos para enganchar os lectores, ten un aire de thriller. Neste A viaxe de Gagarin, non hai ese engado, esa trama... Os misterios que hai son máis tenues e claramente é unha novela de formación.

Semellanzas? Pois as dúas, Non hai noite tan longa e A viaxe de Gagarin, forman parte dese axuste de contas cos anos sesenta, coa miña mocidade. Son un volver aos anos sesenta que, para a miña xeración, foron moi importantes. Non só porque neles se viviu todo o que se escoita sempre: que se Checoslovaquia, que se París, que se tal... Senón porque nesa década moitos de nós, os da miña idade, comezamos a descubrir cousas que non coñeciamos. Hai un desexo e comézase a descubrir o que estaba tapado. Os anos sesenta descóbrese que era o exilio, que había un señor chamado Castelao, que existiron as loitas agrarias...

A min interesábame o contexto, poder narrar a vida social dos anos sesenta... Non nos aspectos máis frívolos, dos que tamén dou algunha pincelada, senón dos trazos máis ocultos. É dicir, o aspecto que, quitando certas minorías antifranquistas que podían estar máis ou menos informados, o resto ignoraba. Para a gran maioría eses anos podían ser, como diría Mayor Oreja, “anos de extrema placidez.” Nese sentido, a min, resúltame doloroso que a mocidade de hoxe poida non saber que foi o TOP (Tribunal de Orden Público), por exemplo. Ou pode non saber que aquí houbo a Brigada Político Social e que funcionou coma a Stasi, salvando algunhas distancias. Alucinamos coa Stasi en La vida de los otros, pero non sabemos o que aquí houbo. Que poidamos vivir sen saber que houbo un TOP, cuxa función era perseguir todo o que hoxe son as liberdades básicas consagradas pola Constitución! Ou que saibamos vagamente que foi a Brigada Político Social, pois a min paréceme... Son cousas que debemos ter moi presentes.

Todas estas cuestións, estes descoñecementos fixéronme abrir o blog, un blog no que deixo asuntos que me interesan, informacións que fun atopando no proceso de documentación que levei a cabo porque... Mira que lin eu para esta novela! Eu non quero que quede todo para min. Quero transmitir no blog o máis interesante, quizais así libero un certo afán de facer didactismo...

Como paralelismos claros eu vexo a militancia e a memoria.
O da memoria... Pois mira, os da miña xeración -os que temos máis de sesenta anos- temos agora un afán por recobrar eses anos. Si, hai ese empeño. Non son eu só, senón que hai outros novelistas da miña xeración que lles pasa o mesmo. Hai un proceso case inevitable de volver aos anos de formación, etapa na que fuches descubrindo o mundo. Pois son anos posiblemente nos que les con máis paixón, ou decátaste das cousas ou queres saber con máis forza. É dicir, o da memoria é evidente. E o outro que dicías?

A militancia.
Iso case vén obrigado. Porque cando falas de memoria, agás que te enguedelles nas ramas da extrema placidez, tes que falar de militancia. Porque a única oposición que había ao franquismo era a da militancia do PC, era o partido que estaba organizado, por moito que houbese anarquistas ou comezasen os xermolos do nacionalismo organizado. É inevitable que saíse a militancia, claro que  tamén se podía falar da outra militancia que existiu: a soterrada, a do exilio interior. É dicir, a que pertencía aos opositores ao estado das cousas, pero non militaban. Limitábanse a resistir nas súas ideas. E non era pouco dado o contexto.

Por que a carreira espacial como fío condutor?
Hai varias razóns. Unha, nun momento dado decateime de que a conquista do espazo xusto collía os anos sesenta. De abril do 61, con Gagarín, até xullo do 69, con Armstrong, xusto están os anos sesenta. Antes houbo certas cousas, os sputnik e despois tamén, coas viaxes á Lúa, pero os grandes fitos eran estes. Gagarin e Armstrong marcaban o comezo e o final dos sesenta.
E despois, porque a min, cando vivín esas idades, interesoume  moito a aventura espacial. Se cadra non con tanta paixón coma ao protagonista, pero si que me chamaba poderosamente a atención. Aínda me segue fascinando a día de hoxe. Non só as cuestións de conquista de espazo, senón todo o relacionado coa astronomía. Coido que a do espazo era unha boa trama á que aferrarse, á que lle dar unha continuidade e outorgarlle un paralelismo. Evidentemente, podería haber outras.

No libro temos a historia entre o protagonista e...
A ver, a descuberta do amor é parte do proceso de formación.

E temos un amor contraditorio, de clases sociais diferentes, con familia de pensamento distinto...
Si, é Romeo e Xulieta. É un amor complicado.

A dualidade de represión e militancia entre as dúas familias.
Claro, el ten constantemente mala conciencia. E non me estraña... Porque sabe que ela é filla dun xuíz represor. Non obstante, el continúa coa historia de amor. Ela, en cambio, pode ser máis despreocupada.

Ela está afeita ao lado da represión, a estar ao lado do establecido. Non corre perigo, non sufrirá as consecuencias.
Efectivamente, ela só ve a dimensión amorosa, sen máis. Pero si, o que comentaba é que o espertar amoroso na adolescencia... era fundamental. Supoño que agora seguirá sendo. É inevitable, supoño que si.
 
No libro tamén atopamos moito da cultura popular...
Sobre a cultura popular... Está presente o cine, as novelas de quiosco, están presentes os tebeos, a música e seguramente, no caso da música, moito menos do que debería. A ver, o libro podía ter máis contexto, un maior pano de fondo temporal, describindo máis polo miúdo aquela época. E non metín nada da televisión da época, que era algo que podía entrar...

A tele, como electrodoméstico, si que aparece. Recolle vostede no libro a chegada dos electrodomésticos. Esa imaxe, moi icónica, representaba o comezo do progreso...
Iso paréceme fundamental. Era consciente que había que reflectir iso, porque foi esencial para a liberación da muller, foi un paso extraordinario. Que entrase a neveira, que entrase a lavadora... Iso era a hostia. De lavar a pía a poder lavar nunha lavadora? Eran uns avances coma os do espazo. Ou máis importantes... Eu tiña este asunto máis detallado, pero son cousas que nas novelas, se as detallas  moito, soan a lección. Quixen poñelo e que o lector soubese dese momento esencial sen necesidade de afondar demasiado. E a chegada dos electrodomésticos foi un proceso importante e queda claro no libro coa idea que defendía a nai de que a televisión non entraba na casa antes cós outros electrodomésticos.

A figura da nai é outro paralelismo. En Non hai noite tan longa, o protagonista volve de Francia porque a súa nai morreu. En A viaxe de Gagarín, Miguel acompaña a súa nai nos derradeiros días da súa vida. Así arrinca a memoria en ambos os dous casos.
Si, pois eu non pensara nisto. Un rompeu coa memoria, deixouse tentar pola xeración posterior a miña, que se deixou tentar polo becerro de ouro, por ter a casa máis grande, o mellor coche. Ese foi o executivo bancario, que só se preocupaba de subir. Pois estas cousas, a marcha da nai, póñeno de cara ao seu pasado e da súa memoria.

Nos dous libros reflíctense procesos distintos que, por diferentes camiños, chegan á recuperación da memoria. O de Non hai noite tan longa sente que é urxente recuperar a memoria do pai, que foi acusado falsamente e o outro, o de A viaxe de Gagarin, considera que ha de recuperar unha xeración esquecida. Esa xeración que pelexou durante anos e acabaron saín do PC pola porta de atrás. Como digo eu nalgún momento, só mirarán a súa vida os curiosos da letra pequena. E punto. E eles deron a vida e arriscárona por cuestión da liberdade.

Martin Pawley publicou unha crítica, aseguraba que ás veces Fernández Paz caía no didactismo. Non sei se por deformación profesional ou literaria, despois de tantos anos escribindo para os rapaces.
Supoño que é inevitable ese didactismo. Pero sempre deixas moitas cousas sen poñer, sobre todo nun caso coma este no que traballei tanto a documentación. É que lin moitos libros sobre o franquismo e sobre o TOP, sobre a Brigada Político Social, sobre o magma antifranquista. A intención que tes... Como a xente non sabe, agora ninguén se lembra do TOP e claro pois a tentación é poñer máis, moito máis. E ás veces, non o podes evitar. E ás veces non podes escapar. Eu creo que esas ansias as solucionei co blog. Ti viches unha serie de cousas e quérelas comunicar. A novela ten que contar o que conta e non pasarse.

Pawley di que é a mellor novela de Fernández Paz
Eu aí non digo nada. O que digo é que sempre que escribes a última novela, deixas algo de ti. Levas un ano longo escribindo e é normal que iso pase. Agora ben, dicir se é mellor ou peor... Se cadra non é ou é. Que sei eu... Mira, Non hai noite tan longa ten estrutura de thriller e talvez por iso é máis fácil de ler. Pero claro, as novelas de formación son tamén moi bonitas e a min gústame a formación cando a historia é xeitosa. Hai moitas novelas de formación e aos cativos tamén lles gustan. Que sexa mellor ou peor? Eu que sei! Para Pawley, si. Para min é a última e aínda estou metido no mundo dela. Segues nese mundo aínda.
 
Onde vai o escritor cando remata a novela? Queda prendido moito tempo desa historia?
Dunha novela, cando che leva tempo, é difícil saírse porque durante ese ano no que estiveches metida nela, ti podes estar comendo ou paseando, pero a cabeza está nese mundo. E estás, coma se dixeramos, a alerta, coma se puideses  atopar algo que che puidese servir para a historia. Saír dese mundo é difícil. Tes que saír, porque non podes pasar a vida con eses personaxes. Pero é difícil, sobre todo cando son novelas afectivas, como son estas dúas. Teñen implicacións emocionais para min, para os da miña xeración. Con esta sigo estando moi próximo e aínda por riba estou co blog, que me segue a unir ao libro. Pero claro, hai cousas apaixonantes, cousas que descubrín moi atraentes, coma historia  dos rapaces que o goberno de Euskadi mandou para Bélxica ou Francia durante a guerra. A última novela de Kirmen Uribe, que non é moi alá, baséase nesa historia, neses rapaces.

n O rastro que deixamos facíase un percorrido de memoria nos anos cincuenta, da infancia e eran memorias reais. E agora percórrese, a través da ficción, os anos sesenta. Vexo unha continuidade.
Pois tampouco o tiña pensado. Pode ser, todo inflúe. Tes razón, pero eu os anos sesenta nos os pasei na Coruña, senón en Xixón. Apetecíame situar a historia na Coruña, unha cidade que non era naqueles anos de efervescencia, non é Ferrol, onde había máis mobilización nin Vigo. Os protagonistas acaban na Coruña, un lugar máis apracible onde pasar desapercibidos. Si, claro. Pode haber unha continuidade. A diferenza é que O rastro que deixamos é verdade, estoutro é ficción. Que che vou contar a ti, escribimos cos fíos da vida.. En todo o que escribes ou é moi impostado ou acabas metendo algo da túa realidade. E nestas dúas novelas hai moito de realidade.

No sistema literario galego a distancia entre o autor e o lector é estreito, pode haber unha conexión máis próxima e iso tamén pode alimentar a pantasma do escritor. É dicir, que eses fíos da vida fagan confundir a ficción coa vida do autor.
Si, ho, si. A min iso pasoume milleiros de veces. Hai xente á que lle custa entender que a cousa non funciona así. É moi habitual, a xente acaba crendo esa historia. Eu explícolles sempre aos rapaces os mecanismos da ficción, como transformamos a realidade e desmontámola doutro xeito, pero hai xente que non se decata.